دیوان عدالت اداری چیست؟

به‌موجب اصل ۱۷۳ قانون اساسی، دیوان عدالت اداری به‌منظور رسیدگی به شکایات، دادخواهی‌ها و اعتراضات مردم نسبت به مأموران یا واحدها یا آیین‌نامه‌های دولتی و احقاق حقوق آنها، زیر نظر قوه قضائیه تأسیس شد. رئیس دیوان عدالت اداری از سوی رئیس قوه قضائیه به این سمت منصوب می‌گردد.

در قانون راجع به دعاوی بین «اشخاص و دولت»، مصوبه ۱۲ آبان ماه ۱۳۰۹، مرجعی به نام محاکمات مالیه تشکیل شد و متعاقب آن، با الهام از حقوق فرانسه و به تقلید از شورای دولتی آن کشور، قانونی دربارهٔ شورای دولتی در سال ۱۳۳۹ به تصویب رسید. این قانون هرگز اجرا نشد که منابع نزدیک به جمهوری اسلامی آن را ناشی از اوضاع نامطلوب سیاسی و تمکین نکردن دولت‌های وقت به حاکمیت قانون تفسیر می‌کنند.[۱] در این میان، قانون مسئولیت مدنی مصوب اردیبهشت ۱۳۳۹، که پیش از وضع قانون شورای دولتی وجود داشت، مسئولیت مدنیِ دولت را در برابر افراد مطرح ساخت و با اینکه قانون شورای دولتی بلااجرا ماند، قانون اخیر معیار و میزان مسئولیت مدنی دولت، چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب، همچنان ملاک تعیین مسئولیت دولت در قبال شکایات اشخاص توسط محاکم قرار گرفت که به‌موجب مادهٔ ۱۱ آن، «کارمندان دولت و شهرداری‌ها و مؤسسات وابسته به آنها که به مناسبت انجام وظیفه عمداً یا در نتیجهٔ بی‌احتیاطی خساراتی به اشخاص وارد نمایند شخصاً مسئول جبران خسارت وارد شده هستند ولی هرگاه خسارتِ وارد شده مستند به عمل آنان نبوده و مربوط به نقص وسایل ادارات و مؤسسات مزبور باشد در این صورت جبران خسارتِ وارد آمده به‌عهدهٔ اداره یا مؤسسهٔ مربوط است.» پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‌منظور رسیدگی به دعاوی و شکایات اداری یک دادگاه عالی به نام دیوان عدالت اداری تأسیس نمود که عهده‌دار نظارت بر مطابقت آیین‌نامه‌ها، تصمیمات و اقدامات اداری قوه مجریه با قوانین و حل اختلاف بین افراد و دولت است.

دیوان عدالت اداری از مراجع اختصاصی دادگستری است که قانون آن در تاریخ ۱۳۶۰/۱۱/۴ تصویب شده و آیین دادرسی آن تاکنون چندین بار اصلاح شده‌است. در مردادماه سال ۱۳۹۲ قانون جدید دیوان مزبور تصویب و لازم‌الاجرا گردید.

دیوان عدالت اداری چه شعبه هایی دارد؟

شعب بدوی:

در شعب بدوی دیوان عدالت اداری، با توجه به اسناد و مدارکی که طرفین دعوا ارائه داده اند و همچنین بر اساس دادخواست موجود، رای نهایی صادر می شود. هر نوع ظلمی که در حق افراد در سازمان های دولتی از جمله سازمان تامین اجتماعی، شهرداری ها و … صورت گیرد، در شعب بدوی قابل پیگیری است. در شعب بدوی یک رئیس یا علی البدل رئیس حضور دارد که رای نهایی را در شعبه بدوی صادر می کند.

شعب تجدید نظر:

بررسی های اولیه پرونده ها در شعب بدوی انجام می شود و شعب تجدید نظر در دیوان برای وقتی است که افراد به رای صادر شده از شعب بدوی در دیوان، اعتراض داشته باشند و خواستار بررسی مجدد رای صادر شده و تجدید نظر می باشند. در شعب تجدید نظر، یک رئیس و دو مستشار حضور دارند که جلسه با حضور دو عضو نیز رسمیت خواهد داشت. مدیریت شعبه تجدید نظر بر عهده رئیس شعبه می باشد، اما در صورتی که در یک پرونده رای دو مستشار مخالف ریاست شعبه تجدید نظر باشد، رای نهایی رای اکثریت قضات خواهد بود.

وظایف دیوان عدالت اداری

دیوان عدالت اداری در احقاق حق از افراد در ادارات و دستگاه های دولتی انجام وظیفه می کند. به طور مثال ممکن است فردی در یک سازمان دولتی کار کرده باشد، اما نهاد مربوطه در پرداخت بیمه شخص کوتاهی کرده باشد. یا امکان دارد ماموران دولت در ارتباط با شخص حقی را از وی ضایع کرده باشند و یا مغایر با قانون عمل کنند مثلا از ترخیص کالای افراد در گمرک خودداری کنند. یا ممکن است یک سازمان دولتی بخشنامه ای صادر کند که حقی از افرادی که به موجب قانون دارای حقوقی بوده اند ضایع کند. در تمام موارد نام برده افراد می توانند از اقدامات انجام شده توسط نهاد ها و ارگان های دولتی به دیوان عدالت اداری کشور شکایت کنند. به طور کلی وظایف دیوان عدالت اداری به بخش های زیر تقسیم می شود.

رسیدگی به اعتراضات مردم نسبت به آراء مراجع شبه قضایی

مراجع شبه قضایی به مراجعی گفته می شود که زیر نظر قوه مجریه تشکیل شده و در مواردی حکم صادر می نمایند. یکی از وظایف دیوان عدالت اداری رسیدگی به شکایاتی است که مردم علیه آرای صادر شده از این مراجع دارند. بر اساس بند دوم ماده ۱۰ قانون دیوان عدالت اداری، رسیدگی به شکایات از آراء و تصمیمات قطعی مراجع شبه قضایی از جمله کمیسیون های مالیاتی، هیات های رسیدگی به تخلفات اداری، کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری ها، هیئت حل اختلاف کارگر و کارفرما و … بر عهده دیوان عدالت اداری می باشد.

رسیدگی به شکایات از مقررات دولتی

در صورتی که نهاد های دولتی تصمیمی بگیرند که با شرع یا قانون مغایرت داشته باشد. همچنین اگر مرجع مربوطه به خاطر عدم صلاحیت و یا سوء استفاده از اختیاراتی که دارد تصمیمی را اتخاذ کند و در صورتی که سازمانی از انجام برخی وظایف خودداری کند و همین امر باعث ضایع شدن حقی از اشخاص شود. در همه این موارد اشخاص حقیقی و حقوقی می توانند به موجب ماده ۱۲ قانون دیوان عدالت اداری از این نهاد ها شکایت کنند. در این صورت رسیدگی به شکایات مذکور به عهده دیوان عدالت اداری خواهد بود.

رسیدگی به شکایت های استخدامی علیه دولت

بررسی و رسیدگی به شکایات قضات و کارمندان دولت نسبت به ضایع کردن حقوق آن ها مانند حق اشتغال، ماموریت، مرخصی، باز خرید، ترفیع، رتبه و … به موجب بند سوم ماده ۱۰ قانون دیوان عدالت اداری، یکی دیگر از وظایف دیوان عدالت اداری می باشد.

رسیدگی به شکایات علیه تصمیمات و اقدامات دولت و ماموران دولتی

به موجب بند یک از ماده ۱۰ قانون دیوان عدالت اداری، یکی از وظایف دیوان عدالت اداری این است که به شکایات و اعتراضات اشخاص حقیقی (شهروندان) و اشخاص حقوقی (مثلا شرکت های خصوصی) علیه تصمیمات و اقدامات دولت رسیدگی کند. این واحد های دولتی شامل شرکت های دولتی، شهرداری ها، سازمان های تامین اجتماعی، وزارت خانه ها و نهاد های انقلابی می باشند. همچنین دیوان عدالت اداری وظیفه رسیدگی به تصمیمات و اقدامات ماموران این سازمان ها را نیز به عهده دارد و در صورت شکایت از آن ها، موظف است این شکایات را پیگیری نماید.

در شعب دیوان عدالت اداری شیوه رسیدگی چگونه است؟

همان طور که به آن اشاره شد، موارد زیر در شعب دیوان عدالت اداری بررسی و رسیدگی می شوند:

• یکی از موارد شکایت به دیوان عدالت اداری شکایت و اعتراض نسبت به تصمیمات و اقدامات سازمان های دولتی و ماموران آن ها می باشد.
• شکایات استخدامی کارکنان دولت و برخی دستگاه های عمومی و اجرایی در دیوان عدالت اداری رسیدگی می شود.
• برای شکایات از آراء و تصمیمات قطعی کمیسیون های اداری، افراد باید به دیوان عدالت اداری مراجعه کنند.

رسیدگی به تمام موارد نام برده در دیوان عدالت اداری منوط به تنظیم دادخواست می باشد. از این رو افرادی که می خواهند در دیوان عدالت اداری شکایت کنند، باید دادخواستی تنظیم کرده و آن را از طریق پست، ایمیل دیوان و یا از طریق ثبت در سایت دیوان عدالت اداری به دبیرخانه دیوان عدالت ارسال نمایند. پس از این که دادخواست مورد نظر به دیوان رسید، رسیدگی به دادخواستی که خود شخص و یا وکیل وی تنظیم کرده آغاز می شود. دیوان عدالت اداری در صورتی که مشاهده کند تصمیم و یا اقدام یک سازمان سبب  تضییع حق متقاضی شده است، حکمی صادر می کند مبنی بر این که رای سازمان مورد نظر لغو شود و یا اثر تصمیم گرفته شده و اقدام انجام شده توسط سازمان از روی شخص برداشته شود. یا این که سازمان و نهاد مورد نظر را ملزم به اعاده حقوق ضایع شده فرد می نماید.

نحوه اجرای احکام پس از صدور رای در دیوان عدالت اداری

پس از بررسی دادخواست اشخاص در دیوان عدالت اداری و صدور حکم قطعی توسط دیوان، نهاد های اجرایی مکلف هستند آراء صادر شده را پس از ابلاغ در اسرع وقت اجرا کنند. با هدف اجرای احکامی که شعب دیوان عدالت صادر می کنند، شعبی تحت عنوان اجرای احکام در هر معاونت تشکیل شده است که تحت نظر معاونان مربوطه فعالیت می کنند. در این شعب اجرای احکام، تعدادی دادرس اجرای احکام، کارمند و مدیر دفتر حضور دارند. پس از این که شعب دیوان عدالت اداری رای قطعی را به محکومٌ علیه ابلاغ نمودند، یک نسخه از آن را به همراه پرونده به شعبه اجرای احکام مربوطه ارسال می کنند. محکومٌ علیه به مدت یک ماه فرصت دارد تا رای ابلاغ شده را اجرا کرده و یا رضایت محکومٌ له را جلب نموده و نتیجه را به صورت کتبی به شعبه اجرای احکام دیوان عدالت اداری اعلام نماید. در غیر این صورت محکومٌ علیه به انفصال از خدمات دولتی تا پنج سال و جبران خسارت وارده محکوم خواهد شد.